ETPCz: Polsko, musisz zapewnić prawne uznanie par osób tej samej płci.

11 grudnia poznaxxśmy treść projektu ustawy o statusie osoby najbliższej w związku i umowie o wspólnym pożyciu, a także ustawy ją wprowadzającej (patrz: Projekt ustawy o statusie osoby najbliższej w związku i umowie o wspólnym pożyciu już dostępny – Kampania Przeciw Homofobii | Kampania Przeciw Homofobii). Ustawa ta była prawie dwa miesiące temu prezentowana przez Ministrę Katarzynę Kotulę, Ministra Władysława Kosiniaka-Kamysza, posłankę Urszulę Pasławską oraz Przewodniczącego, a obecnie Marszałka Sejmu, Włodzimierza Czarzastego jako rezultat wielu rozmów i ponadpartyjny kompromis, mający zmienić życie wielu par w Polsce na lepsze (patrz: Już nie związki, a ustawa o statusie osoby najbliższej w związku i umowie o wspólnym pożyciu – Kampania Przeciw Homofobii | Kampania Przeciw Homofobii). Finalnie na stronach Rządowego Centrum Legislacji, pojawił się wspomniany projekt, który – uwaga – stanowi autopoprawkę do rządowego projektu ustawy o związkach partnerskich. Rok temu Rząd zebrał od wielu organizacji społeczeństwa obywatelskiego i osób indywidualnych około 6 tys. opinii w ramach konsultacji publicznych (patrz: Konsultacje publiczne projektu ustawy o związkach partnerskich dobiegły końca. Zobacz wspólną opinię 14 organizacji LGBT+ – Kampania Przeciw Homofobii | Kampania Przeciw Homofobii oraz Rekordowe konsultacje publiczne ustawy o związkach partnerskich. Ponad 5 tysięcy listów od osób z całej Polski przekazane do rządu – Kampania Przeciw Homofobii | Kampania Przeciw Homofobii), po czym przedstawił istotnie zmieniony projekt, który tym konsultacjom nie podlega. Zostawmy jednak na boku ewentualne nieprawidłowości samego procesu legislacyjnego, w tym czy możliwe jest wprowadzanie tak dalekich zmian dotyczących w zasadzie istoty samego projektu w trybie autopoprawki, a zamiast tego poszukajmy odpowiedzi na pytanie, czy umowa o wspólnym pożyciu i status osoby najbliższej w związku zbliżą Polskę do standardów europejskich? 

Brak związków partnerskich w Polsce narusze europejskie standardy praw człowieka

W ostatnich latach, Europejski Trybunał Praw Człowieka wydał serię wyroków w sprawach dotyczących Polski. W grudniu 2023 r. zapadł wyrok w sprawie Przybyszewska i inni przeciwko Polsce (skarga nr 11454/17). W wyroku tym, Trybunał wskazał, iż Polska zobligowana jest do zapewniania parom osób tej samej płci prawnego uznania i ochrony, wybór konkretnego rozwiązania pozostawiając państwu. Skarżący wskazali na liczne problemy związane z ich funkcjonowaniem w Polsce, m.in. w zakresie zwolnienia od podatku i darowizn, możliwości dziedziczenia ustawowego, wspólnego rozliczania się i złożenia deklaracji podatkowej, alimentów w przypadku rozstania się, braku możliwości wspólności majątkowej, braku dostępu do świadczeń w przypadku śmierci partnera_rki czy wreszcie niedopuszczalność adopcji. 

W uzasadnieniu wyroku, Trybunał zwrócił uwagę, że brak oficjalnego uznania powoduje, iż pary osób tej samej płci nie mogą uregulować podstawowych aspektów ich życia, takich jak kwestie związane z własnością, utrzymaniem, podatkami czy dziedziczeniem (§ 114). Wskazano także, że kształtowanie tych obszarów jedynie poprzez umowę zawieraną między jednostkami jest niewystarczające, albowiem mogą one nie uwzględnić obszarów istotnych dla par pozostających w stałym i zaangażowanym związku, takich jak wzajemne prawa i obowiązki między osobami partnerskimi, wsparcie moralne i materialne, w tym obowiązki alimentacyjne i związane z dziedziczeniem (§113). ETPCz w tym wyroku podkreślił również, że mimo posiadanego przez Polskę marginesu uznania w zakresie wyboru formy prawnej, ochrona i uznanie dla par osób tej samej płci powinno być adekwatne i zapewniające konkretną, a nie iluzoryczną, ochronę praw człowieka. 

Podobnie, kolejne wyroki: Formela i inni przeciwko Polsce ze września 2024 r. (skarga nr 58828/12 i in.) czy Szypuła i inni przeciwko Polsce z lutego 2025 r. (skargi nr 78030/14, 23669/16), ilustrują w jak wielu obszarach polskie prawo nie zapewnia równości i dyskryminuje pary osób tej samej płci. Wskazać tutaj należy, oprócz wymienionych wcześniej,  chociażby brak możliwości objęcia partnerki_a ubezpieczeniem zdrowotnym czy korzystania ze świadczeń przy osobistej opiece nad chorą partnerką_em. Uznając naruszenie przez Polskę Konwencji, Trybunał wskazał na traktowanie osób partnerskich jako obcych i brak możliwości polegania na łączącej ich relacji w kontaktach z władzą sądowniczą czy administracyjną, a także na pozostawienie ich w “próżni prawnej” spowodowanej brakiem zapewnienia przez polskie władze podstawowej potrzeby uznania i ochrony par osób tej samej płci w stabilnych i zaangażowanych relacjach. 

Czy instytucja umowy o wspólnym pożyciu i status osoby najbliższej w związku realizuje wyroki ETPCz? 

W projekcie ustawy o statusie osoby najbliższej w związku i umowie o wspólnym pożyciu wprowadzono możliwość przyjęcia przez osoby partnerskie wspólności majątkowej. Z kolei, projektowana ustawa wprowadzająca wprowadza m.in. możliwość wspólnego rozliczania się w oparciu o ustawę o PIT, zwolnienie od podatku i darowizn, możliwość ubiegania się o zasiłek opiekuńczy w przypadku osobistej opieki nad drugą stroną umowy o wspólnym pożyciu, objęcie drugiej osoby partnerskiej ubezpieczeniem zdrowotnym czy też prawo do decydowania o pochówku osoby partnerskiej. Przyjąć zatem można, że w tych obszarach instytucja umowy o wspólnym pożyciu zbliża Polskę do realizacji wyroków ETPCz. 

Jednocześnie, należy zwrócić uwagę na brak przewidzianej możliwości dziedziczenia ustawowego. W projekcie założono możliwość sporządzenia testamentów na rzecz osoby partnerskiej i „dodania” ich do umowy, jak także zwolnienie od podatku od spadków i uprawnienie do zachowku, ale nie ma dziedziczenia z mocy ustawy. Obowiązek alimentacyjny na rzecz osoby partnerskiej po ustaniu umowy jest w zasadzie dobrowolny –  zależy on od konkretnej treści umowy, gdyż postanowienie w przedmiocie obowiązku alimentacyjnego na rzecz jednego lub obu partnerów_ek stanowi postanowienie dodatkowe. Finalnie, proponowana przez rząd umowa w razie zawarcia nie zmienia stanu cywilnego osoby, jednocześnie uniemożliwiając jej wejście w związek małżeński z inną osobą. 

Oczywiście nie wiemy, czy, kiedy, ani w jakiej dokładnie formie proponowana ustawa wejdzie w życie – być może na etapie prac w Parlamencie zostaną wprowadzone poprawki rozszerzające katalog praw osób partnerskich, o co będziemy zabiegać. Umowa o wspólnym pożyciu byłaby pierwszą instytucją w polskim prawodawstwie adresującą związki osób tej samej płci i dającą im minimalny pakiet uprawnień, spełniając tym samym w większości standardy ETPCz. 

W KPH jesteśmy przekonani_e, że zmiana prawna nie polega na wprowadzeniu „jakiejkolwiek” instytucji, mieszczącej się w strasburskim „marginesie uznania”, tylko o kierowanie się rzeczywistą równością i potrzebą zapewnienia bezpieczeństwa wszystkim rodzinom. Przy umowie o wspólnym pożyciu wciąż otwarte pozostaje pytanie: czy projektowana ustawa nie godzi w godność osób, zapewni realną (nie iluzoryczną) realizację praw, a przede wszystkim, czy instytucja osoby najbliższej zapewni parom osób tej samej płci adekwatną ochronę, o której mówił Trybunał?